De Romeinse Tijd: het vernis van een sterke beschaving

Hoe moeten we ons België voorstellen in de tijd dat de Romeinen rondom de Middellandse Zee een machtig imperium en een bloeiende beschaving met een hoge technische standaard hadden opgebouwd? Van Knokke tot Calais lag één groot, onbedijkt kustgebied, met een paar duinruggen en veel zee-armen. Een strook ter breedte van tientallen kilometers vormde een kwelder- en polderlandschap. Het verdient vermelding dat juist in de eeuwen dat de Romeinen deze streken beheersten, zeespiegel en grondwaterstand lager waren dan ervoor en erna wat resulteerde in beter bewoonbare kustgebieden dan nu. Verder landinwaarts treffen we zandgronden aan: in de Kempen in de provincies Antwerpen en Limburg. De begroeiing was tamelijk eenvoudig: in de Ardennen en het huidige Brabant lagen dichte bossen: op de hogere gronden in het noorden trof men wilgenstruiken aan en veel beuken, elzen, eiken en berken.

Kaart van "België" ten tijde van het Romanum Imperium. Zoals duidelijk te zien is op de kaart, besloeg het gebied dat beschreven werd als bewoond door de Belgae, een veel groter gebied dan het huidige België. Het gebied strekte zich uit met als noord- en oostgrens de rivier de Rijn en in het zuiden tot in de huidige Champagnestreek en de Vogezen.

Zoals zo vaak in de Belgische geschiedenis vormde het landschap, en meer in het bijzonder het mondingsgebied van de grote West-Europese rivieren, een verklaring voor onze positie en betekenis. In de Romeinse tijd was die positie er een van grensgebied en verdedigingssector. Voor de Romeinen hadden onze streken slechts militaire betekenis. Maar zonder de aanwezigheid van Romeinse legereenheden zouden de eerste eeuwen van de jaartelling in onze geschiedenis een anonieme periode hebben gevormd.

Grensgebied

Het begon als zo vaak, met oorlog. Een halve eeuw vóór het begin van de jaartelling had de befaamde veldheer Julius Caesar Frankrijk veroverd, dat toen Gallië heette. Hij trok verder noordwaarts, naar het land der Belgen. Daar leverde hij hevige gevechten tegen de Eburonen en hun aanvoerder Ambiorix. In propagandischtisch opgestelde rapporten heeft Caesar de waarde van zijn veldtochten flink opgeschroefd en bij bestuur en publiek in Rome luid uitgebazuind. Hij wist daardoor populair te worden en het lukte hem de teugels van het Romeinse imperium in handen te krijgen. Nu is het waar dat Caesar in onze omgeving veel heeft rondgetrokken, gevochten en onderhandeld. Maar dat hij de bevolking voor zich wist te winnen en dat hij orde en rust bracht, is beslist onwaar. Caesar en zijn manschappen hebben een groot deel van de bewoners uitgemoord. Dit leidde tot een verjonging van de bevolking en tegelijkertijd tot de binnenkomst van Germanen, die bereid waren als grensbewakers en bondgenoten van de Romeinen te fungeren. Al verschenen de eerste Romeinen in het tegenwoordige België al omstreeks 55 voor C., toch kan men beter zeggen dat de Romeinse periode van de geschiedenis van België pas in 12 voor C. begon. Toen arriveerde namelijk de veldheer Drusus, stiefzoon van keizer Augustus en de jongere broer van de latere keizer Tiberius. Drusus trof de nodige maatregelen voor de organisatie van het grensgebied en maakte een aantal rivieren bevaarbaar voor bewakingsvaartuigen en vrachtvaart.

Voorstelling van de slag in het Teutoburgerwoud, schilderij van de Duitse schilder Friedrich Tüshaus (1832-1885).

Na de dood van Drusus leden de Romeinen onder leiding van Varus een catastrofale nederlaag in het Teutoburgerwoud (9 na C). Daarna werd de Rijn de noordelijke en oostelijke grens van het Romeinse Rijk. De Romeinen kregen het toen even moeilijk in onze streken: er is hevig gevochten bij Leiden en in de Betuwe (Nederland) en in Tongeren. Uiteindelijk bleek de opstand een gevaarlijk tussenspel geweest te zijn, niet méér.

Na 70 begon een periode van rust en orde die twee eeuwen duurde. Er werden wegen aangelegd en er zijn veel nederzettingen gebouwd waarop het stempel van Romeinse invloed, organisatie en techniek werd gedrukt. Langs de Maasoevers lagen eveneens veel gehuchten en fortificaties die de naar het oosten zwervende volksstammen moest afweren en terugsturen. Die wachtposten en versterkte plaatsen lagen op afstanden van vier tot twaalf kilometer, vaak bij zijriviertjes en op strategische plaatsen in het landschap. Bij Maastricht lag er zelfs een brug over de Maas.

Voor de Romeinse tijd is de bodem, de grond waarop we wonen, ons rijkste archief. Dat geldt overigens tot in de middeleeuwen. We weten vrijwel niets uit oude geschriften en maar heel weinig uit inscripties op stenen en muren: onze belangrijkste kennis hebben we gekregen uit opgravingen. Het is de taak van de archeoloog om grondverkleuringen, stuifmeelkorrels, stenen, munten en scherven zodanig te bekijken, dat hij ontdekt waartoe dat alles heeft gediend. Hij kan aangeven waar en wanneer van brandstichting sprake was, waar bossen werden gekapt en akkers aangelegd, waar gebouwen en begraafplaatsen hebben gelegen, welke werktuigen de Keltisch-Germaanse bevolking heeft gebruikt. Aan de archeologen danken we onze kennis van de eeuwen dat de Romeinen hun stempel hebben gedrukt op het tegenwoordige België. Binnen dat gebied verbleven permanent Romeinse militairen, belastingambtenaren en handelaren.

Steden en wegen

De Romeinen zorgden in de eerste eeuw van onze jaartelling dus voor een nieuwe situatie. De centra van Romeinse cultuur en handelsactiviteiten waren Xanten, Keulen en Trier: steden die economisch en verkeerstechnisch gunstig waren gelegen. Het gebied ten westen en zuiden van de Rijn was bestuurlijk ingedeeld in provincies en civitates, elk met een hoofdplaats. Daarbij kunnen we onder andere denken aan Terwaan, Kassel, Bavai (Frankrijk), Voorburg (Nederland) en vooral aan Doornik, Tongeren (België) en Nijmegen (Nederland). Er bestond zoiets als een kadaster, ook een vorm van financieel bestuur en uiteraard een militaire organisatie.

Een Romeinse wegwijzer met afstanden, gevonden in de omgeving van Tongeren.

Tongeren is de oudste stad van België en de meest imponerende uit de Romeinse periode. De herinnering aan de Eburonen, die onder hun veldheer Ambiorix bloedige gevechten met de Romeinse legioenen hebben geleverd, wordt er nog steeds in ere gehouden. Tongeren was voor die tijd niet minder dan een metropool: verbazingwekkend uitgestrekt en vier keer zo groot in oppervlak als de hoofdstad Keulen. De omheiningsmuur was met grote torens versterkt en daarbuiten lag nog een gracht, alles bij elkaar een omtrek van maar liefst vier kilometer. De bloeitijd van Tongeren viel halverwege de 1e eeuw en duurde tot het einde van de 3e eeuw. Het stratennet vertoont het bekende dambordpatroon dat ook van andere Romeinse steden bekend is en eerder al was toegepast door de Grieken op de westkust van Klein-Azië; vele eeuwen later vindt men het terug in Amerikaanse steden. Binnen de stadsmuren van Tongeren lagen grote voorraadschuren voor landbouwproducten. Verder zijn de restanten gevonden van een aquaduct en van een riolering. Natuurlijk is er in de stad ook een tempelcomplex geweest.

Grafische voorstelling van een Romeins fort zoals ze er hier moeten uitgezien hebben.

De stad lag aan een van de belangrijkste wegen van die tijd, die van Keulen pal in westelijke richting over Heerlen, Maastricht, Tongeren, Tienen, Kortrijk en Kassel naar Boulogne leidde. Van Tongeren ging een andere weg naar het zuiden, door de bossen naar Aarlen en Luxemburg, Reims en Lyon. Dan was er nog een weg via Tienen naar Bavai en Kamerijk en tenslotte één die via Maastricht langs de Maas naar Nijmegen voerde. Via Nijmegen had men dan verbinding met de waterrijke uiterst noordwestelijke uithoek van het Romeinse Rijk. De meeste nederzettingen moet men dus langs genoemde wegen zoeken, zowel in België als Nederland.

Buiten hoofdplaatsen zoals Tongeren waren er dorpjes die - althans voor die tijd - stedelijke allures aannamen. Het Heerlen (net over de grens in Nederland) van omstreeks het jaar 200 (Coriovallum) is zo'n voorbeeld. We weten dat daar aan de grote weg van Keulen naar Tongeren een burgernederzetting en een militaire versterking hebben gelegen. Het beroemdste gebouw van Romeins Heerlen was het openbaar badhuis: de thermen van Heerlen.

De opgravingssite van de Thermen van Heerlen.

Economische bedrijvigheid

Op het platteland treft men het voor de hand liggende maatschappelijke patroon aan van landeigenaren die de grond verpachtten aan boeren die het land bebouwden. Die situatie had al bestaan voor de komst van de Romeinen en er kwam geen verandering in. Veel nieuws heeft de boerenbevolking ook op het gebied van de landbouw van de Romeinen niet geleerd. Ze beschikte reeds over een ontwikkelde landbouwtechniek: zware wielploegen, werktuigen om te maaien en toepassing van systematische bemesting. De boerderijen bleven van hetzelfde type dat reeds bekend was uit de Late IJzertijd. Wel nieuw waren de villae, grote bedrijfswoningen met centraal een grote hal, een zuilengaanderij, kelders en zelfs hete-luchtverwarming in de wanden en onder de vloeren. Luxe villae treffen we vooral aan in de Ardennen, o.a. te Modave, Jemelle en Haccourt. Deze villae hadden meestal mozaïekvloeren en waren verfraaid met muurschilderingen. Men heeft er ook restanten van kostbaar aardewerk aangetroffen, dat blijkens de atelierstempels uit Frankrijk en zelfs uit Italië afkomstig was. Handelaren moeten het hierheen gebracht hebben. Glasproducten werden ook in deze streken vervaardigd. De Romeinen waren geoefende glasblazers en introduceerden hier hun technieken: er zijn in België en langs de Maas prachtige vaasjes, sierkannetjes, wijn- en oliekannetjes gevonden. Andere vondsten bij de villae of in begraafplaatsen zijn armbanden, sierspelden en barnstenen sieraden. Sommige huizen hadden bewerkte meubels: kasten voorzien van sierlijsten en handvatten, tafels met bewerkte poten, leunstoelen en bronzen lampen.

Archeologische vondsten in onze streken uit het Romeinse Tijdperk.

Behalve landbouw was ook handel een middel van bestaan. Ook ambachtelijke bedrijvigheid is aan te wijzen. Er was schapenteelt en we weten dat er op meerdere plaatsen wollen stoffen en mantels werden vervaardigd. In de kuststreken woonden vissers die een pikante vissaus of pasta maakten en die per schip naar het Rijnland en zelfs naar Engeland uitvoerden. Daarnaast was er natuurlijk de zoutwinning. Veel verder naar het oosten, ten zuiden van de lijn Antwerpen - Maastricht, lagen het Kolenwoud en het Ardennenwoud, waar hout werd gekapt en houtskool gebrand. Ook dat moet economisch rendabel zijn geweest. Ten slotte waren er tientallen pottenbakkerijen in bedrijf, sommige met een bijzonder grote productie.

Als men van de economische mogelijkheden uitgaat, valt veel te zeggen voor de veronderstelling dat steden als bv. Nijmegen (in Nederland) sterk afhankelijk waren van de aanwezigheid van een garnizoen, terwijl bv. Tongeren veel meer op eigen kracht floreerden. Onderzoek van stuifmeelkorrels heeft aangetoond dat in de Kempen de landbouw in de Romeinse tijd een sterke ontwikkeling doormaakte. Natuurlijk was er toen meer voedsel nodig dan de bevolking consumeerde: de aanwezigheid van sterke troepen-eenheden leidde tot leveringsplicht.

Godsdienst

Behalve het fenomeen stad, het verschijnsel legerplaats en zaken als systematische wegenaanleg, gegraven kanalen, stenen gebouwen als villae en thermen, glas- en aardewerk producten brachten de Romeinen ook iets nieuws op cultureel gebied. Ze zorgden voor tempels voor de inheemse bevolking. Het christendom hebben zij niet verspreid: toen omstreeks 270 de provinciaal-Romeinse maatschappij door allerlei invallen werd vernietigd, was dat lang voor keizer Constantijn en voor de kerstening of christianisering, die in het tegenwoordige België pas begon in de periode van de 4e tot en met de 7e eeuw. Van de godsdienstige gevoelens van de inheemse bevolking voor 270 weten we eigenlijk bijzonder weinig: een paar uiterlijkheden, méér niet. Uit vondsten blijkt hoe opgelucht kooplieden waren dat ze veilig en wel met hun schip vanuit Engeland de kust hadden bereikt: ze dankten de goden graag voor de behouden vaart.

Restanten van de Gallo-romeinse tempel te Elst (Nederland).

De beroemdste Gallo-romeinse tempel van Noordwest-Europa is na de verwoestende gevechten in het najaar van 1944 teruggevonden in Elst (Nederland), halverwege Nijmegen en Arnhem. Daar is in 1947 een van de allerbelangrijkste opgravingen in Nederland uitgevoerd, waarbij onder de nagenoeg geheel verwoeste hervormde kerk de overblijfselen van twee vroeg-middeleeuwse en van twee Gallo-Romeinse tempels werden aangetroffen. Al voor de komst van Caesar richtten de Kelten of Galliërs tempels op, maar de latere bouw is door de Romeinen sterk beïnvloed. In Elst werd omstreeks het jaar 50 een eerste tempel gebouwd, die binnen twintig jaar, tijdens de oorlogshandelingen van 69 en 70, werd verwoest. De tweede tempel is daarna opgetrokken en zou tot diep in de 3e eeuw dienst doen. Voor onze streken en voor die tijd zijn het grote gebouwen geweest.

Romanisering

Vier tot vijf eeuwen lang hebben de Romeinen in België de orde bepaald, het land georganiseerd en de landbouwproductie, de bouwactiviteit en de handel gestimuleerd. Ze hebben het land in bestuurlijk opzicht ingedeeld en ze drukten in cultureel opzicht hun stempel op de Keltisch-Germaanse bevolking. Dat hele proces kreeg de naam van romanisering. Veel Romeinse soldaten en ambtenaren bleven hier wonen en vermengden zich met de bevolking: legioensoldaten kregen als veteranen vaak een akker als beloning voor hun jarenlange dienst. Toen de greep van de Romeinen in de 4e eeuw minder krachtig werd, kregen in deze streken de Franken het voor het zeggen. Zij waren bondgenoten van de Romeinen en zorgden er voor dat het vernis van de romanisering ook op het beeld van de volgende eeuwen te zien zou zijn.