De gemeente Houthalen-Helchteren
Welkom in Limburg!
Algemene omschrijving
Houthalen-Helchteren is een gemeente in de provincie Limburg in België. De gemeente telt ruim 30.000 inwoners. De gemeente is de hoofdplaats van het gerechtelijk kanton Houthalen-Helchteren en maakt deel uit van het kieskanton Peer. De fusiegemeente bestaat uit 2 deelgemeenten: Houthalen en Helchteren. Houthalen, de grootste van de twee, fungeert als centrum van de gemeente. Houthalen omvat naast het centrum nog vier gehuchten die tevens parochies zijn. Langs de N74 ligt Laak dat door lintbebouwing naar de centrumkern toe gegroeid is. In het westen tegen de grens met Heusden ligt Lillo. In het zuidoosten ligt Meulenberg met zijn mijnwerkerstuinwijken. Meulenberg is ook vergroeid met het centrum. In het oosten ligt Houthalen-Oost, bestaande uit recentere verkavelingen. De bebouwde kernen van Houthalen-Oost en het Genkse Zwartberg sluiten op elkaar aan. Helchteren is de meest noordelijke deelgemeente en ligt grotendeels langs de N74 en de weg van Heusden naar Meeuwen. In het oosten van de deelgemeente ligt nog het landelijke gehucht Sonnis.
Het Kasteel Ter Dolen staat aan de Eikendreef in Helchteren (Houthalen-Helchteren). De oudste vermelding van de naam klimt op tot 1282. Het waterslot 'Ter Dolen' of 'De Dool' was in de middeleeuwen een buitenverblijf en versterkt toevluchtsoord van de abdij van Sint-Truiden. Dit in het groen verscholen kasteel met renaissance-stijlkenmerken getuigt, ondanks de classicistische verbouwing in de late 18de eeuw, nog steeds van zijn vroeg-16e-eeuws karakter. Het kasteel werd in 1983 beschermd als monument. De omgeving van het waterslot vormt een beschermd landschap. Het neerhof van het kasteel werd in 1994 omgebouwd tot een moderne brouwerij.
Geschiedenis
De heerlijkheid Helchteren hing tijdens het ancien régime af van de abdij van Sint-Truiden, die hier het waterslot Ter Dolen liet bouwen. De abdij bezat zowel de geestelijke als de heerlijke rechten in het dorp. De gehuchten De Hoef, Dorp, Kunsel en Sonnis lagen alle vier op de noordelijke helling van de Mangelbeek. Helchteren werd ontsloten door de weg Luik-'s Hertogenbosch in 1768-1788, het station aan de spoorweg Hasselt-Eindhoven in 1865 en de weg Heusden-Bree in 1908-1910. Vooral de steenkoolmijn van Zolder vanaf 1930 en de kazerne tussen dorpscentrum en het oostelijke Sonnis hebben het aanzicht van het dorp gewijzigd. Alleen in Sonnis is het eeuwenoude agrarische karakter bewaard gebleven. In september 1944 werd in Helchteren hevig slag geleverd tussen Britse en Duitse troepen. Na de oorlog werden nog een kazerne en een schietveld voor vliegtuigen aangelegd, wat er voor zorgde dat een derde van het grondgebied door militairen gebruikt werd. Tijdens de laatste legerhervorming werd de kazerne van Helchteren gesloten. Momenteel is de kazerne in gebruik als asielcentrum.
Verschillende vondsten in Houthalen wijzen op bewoning in de prehistorie en de vroege middeleeuwen. In 1141 verwierven de norbertijnen van Floreffe in Namen het domein Hengelhoef en in 1228 Kelchterhoef. De norbertijnen hadden de geestelijke zeggenschap over de kerken van Houthalen en Laak, benoemden hier de pastoors en inden de tienden. Burgerlijk behoorde Houthalen tot het graafschap Loon. Later maakte het deel uit van de heerlijkheid Vogelzanck, die ook de omliggende dorpen Zonhoven, Zolder en een deel van Heusden omvatte. Houthalen had zoals de omliggende dorpen vaak te lijden van doortrekkende legers. Bijgevolg bouwden de inwoners vier schansen in de verschillende wijken. De ontsluiting van het dorp kwam er met de weg Luik-'s Hertogenbosch in 1760-1770 en vooral met de exploitatie van de steenkoolmijn vanaf 1938. De steenkoolmijn zorgde voor een explosieve bevolkingsgroei, waarbij talrijke migranten van buiten Europa kwamen. De wijken Meulenberg en Houthalen-Oost zijn volledig nieuw gebouwd na de Tweede Wereldoorlog. In 1965 ging de steenkoolmijn dicht, maar op het geëgaliseerde steenstort werd een industrieterrein aangelegd, zodat de werkgelegenheid verzekerd bleef. Na 1980 groeide het centrum uit tot een kleinsteeds handelscentrum.
De voormalige parochiekerk van Laak, een gehucht van Houthalen, is een eenbeukige kerk in mergel en baksteen, gebouwd tussen de 12de en 17de eeuw. De gotische toren is bekroond met een barokke spits. De kerk was eerst toegewijd aan Sint-Quirinus van Neuss, later aan Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën. In 1975 werd de kerk beschermd als monument, met inbegrip van de sacristie en de kerkhofmuur in maaskeien. In 1994-1997 werd de kerk grondig gerestaureerd.
Bezienswaardigheden
Helchteren:
De driebeukige neogotische Sint-Trudokerk van 1890-1895 is van baksteen met sierelementen van natuursteen. De architect was H. Martens van Stevoort. De kerk werd in 1910-1911 gewijzigd: de toren werd verhoogd en het schip verbouwd. Het meubilair is neogotisch van omstreeks 1895-1896, behalve twee laatbarokke portiekaltaren, drie biechtstoelen en een koperen doopvont uit de 18e eeuw. Het orgel van 1884-1886 is van de Maastrichtse orgelbouwer Pereboom & Leyser. Verder staan in de kerk 16e-eeuwse heiligenbeelden, zoals het triomfkruis, Gekruisigde Christus, Sint-Trudo, Sint-Anna te drieën, Sint-Sebastiaan en Sint-Rochus. Het Sint-Luciabeeld dateert van omstreeks 1700.
De Sint-Trudokerk te Helchteren dateert uit de 19e eeuw.
Bij de Sint-Trudokerk ligt het ontmoetingscentrum Roepsteen, en ook het voormalige gemeentehuis van Helchteren, met een gedenkplaat voor oud-wielrenner Jan Wouters. Voor het gemeentehuis staat een monument voor de gesneuvelden en onder een linde staat de oude roepsteen. Bij de kerk staat een Heilig-Hartbeeld met een gedenkplaat voor pastoor Felix Germanes (1887-1923).
Verspreid over de gemeente staan verschillende kapellen, onder meer aan de Helzoldstraat, de Kapelstraat en de Hulsthagenstraat. Deze laatste werd in 1946 opgericht als herdenkingskapel voor de slachtoffers van de wereldoorlogen. Zij is beschermd als legermonument.
Ten noorden van de dorpskern ligt het waterslot De Dool (zie foto hierboven), een versterkt kasteel en voormalig zomerverblijf van de abten van Sint-Truiden. De kern van het kasteel is een nagenoeg vierkant binnenhof, aanvankelijk voorzien van ronde hoektorens, waarvan de twee noordelijke bewaard bleven. In de 17e eeuw werd het 16e-eeuwse verblijf van de abten verruimd. Abt R. Mottart liet het tussen 1780 en 1783 tot een U-vormig classicistisch landhuis verbouwen. Ook de laatgotische huiskapel werd toen aangepast. In 1797 werd het domein openbaar verkocht. Voor het kasteel ligt een boerderij, waarin sinds 1994 een ambachtelijke brouwerij en een taverne ondergebracht zijn. De omgeving van het kasteel De Dool is als beschermd landschap erkend.
Damherten in het Wild- en wandelpark Molenheide te Helchteren.
Ten noorden van het kasteel De Dool bevindt zich het park Molenheide. Het is een vrijetijds- en vakantiepark van 180 ha met bungalows, een kampeerterrein, een subtropisch zwembad, een congrescentrum en sportinfrastructuur. Ten westen ligt het wild- en wandelpark Molenheide, een omheind natuurgebied van 100 ha, waar inheemse dieren zoals herten in hun vertrouwde omgeving leven.
Op het gehucht Sonnis liggen nog verschillende oude boerderijen, typisch Kempische bakstenen hoeves met lange gevel. Aan de Heerkensweg ligt het "kasteeltje" Hoeverheide, gebouwd omstreeks 1870 door de Aalsterse textielbaron Leon Leirens. De Toscaanse villa ligt in een Engels landschapspark met exotische bomen. De gemeente heeft ook enkele fraaie villa's uit het interbellum, onder meer aan de Kazernelaan en de Korte Heidestraat.
Houthalen:
Het moderne gemeentehuis van 1959 is een ontwerp van architect L. Van de Vondel. In de raadzaal hangt het wandtapijt De Weerwolf van de Houthalense kunstenares Simone Reynders. Op het plein voor het gemeentehuis eert een modern oorlogsmonument van 1970 de nagedachtenis van de slachtoffers van de twee wereldoorlogen.
Van de 15de-eeuwse Sint-Martinuskerk in Houthalen zijn de imposante bakstenen toren en het mergelstenen koortje uit 1437 bewaard gebleven. Sinds 1935 zijn ze beschermd als monument. In 1938 werd tussen de overblijfselen van het oude kerkgebouw een nieuwe kerk gebouwd, naar een ontwerp van de Hasseltse architect Jozef Deré. De nieuwe kerk is opgetrokken uit Weisserstein, volgens een geometrische kleurschakering afgewisseld met de groene Gileppezandsteen. De prachtige art-decoglasramen zijn van de Brusselse glazenier F. Crickx.
J. Deré van Hasselt ontwierp de modern-gotische Sint-Martinuskerk van 1938-1940. Ze is vanbuiten van bergsteen, en vanbinnen van baksteen. Ze staat loodrecht op de oude kerk. De laatgotische bakstenen toren van omstreeks 1500 en het gotische koor van 1437 werden opgetrokken met Maaskeien en mergel. Deze onderdelen bleven bewaard en zijn in de nieuwe kerk opgenomen. In het oude koor staat een barok altaar, met een 17e-eeuws paneel Aanbidding der Herders. Onder de toren met zwaar kruisribgewelf bevindt zich de doopkapel met een laat-18e-eeuws portiekaltaar en een blauw, arduinen wijwatervat van 1560. De kerk bezit fraaie houten heiligenbeelden uit de 16e eeuw: Blasius, Barbara, Sint-Anna ten Drieën, Sebastiaan, Rochus, Ambrosius en Christus aan het Kruis. Enkele geelkoperen kandelaars en het zilverwerk, dateren uit de 17e-18e eeuw. De houten preekstoel is van 1687. De art-decoglasramen zijn van de Brusselse glazenier Frans Crickx.
De Maaslandse norbertijner pastorie van 1739 is met fraai stucwerk versierd. De pastorie wordt ook wel de omgekeerde pastorie genoemd, omdat zij met de mooiste kant naar de tuin toe ligt.
Bezienswaardig is ook het Filip Nerilyceum van 1962-65 in de stijl van het brutalisme, een ontwerp van architect A. Hoppenbrouwers. Het wordt gekenmerkt door betonskeletbouw, met veelvuldig gebruik van glas en hout.
Aan de Oudstrijderslaan ligt de Grieks-orthodoxe kerk. Aan de Grote Baan en de Ringlaan staan fraaie villa's in een parkachtig entourage.
In het winkelcentrum herinneren diverse monumenten aan de mijnindustrie: een trommel om kolen te snijden, een locomotief op perslucht en drie mijnwagens of berlengs. Het Lachmanneke is een ontwerp van Bernard Keunen en Rik Jacobs. Aan de Guldensporenlaan staat het moderne beeld De Mijnwerker van Flor Verbist. Verbist ontwierp ook Gevallen Vleugels op het kerkhof, een monument ter herdenking van de geallieerde piloten die tijdens de Tweede Wereldoorlog in de gemeente neerstortten.
Op een kleine hoogte in het gehucht Laak, ten noorden van het centrum, staat de 12e-18e-eeuwse eenbeukige kerk Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën (zie foto hierboven). Het koor is van mergelsteen, de rest van de kerk van baksteen. De westertoren heeft een klokdak met een peervormige spits. Het tongewelf van de kerk is met stucwerk versierd. Het portiekaltaar is laat-18e-eeuws, enkele beelden zijn volkse kunst. De moderne Sint-Jozefskerk van 1965 is een ontwerp van architect Dewandre van Hasselt. Het is een eenbeukige zaalkerk, met een voorportaal en een klokkentoren.
In Laak staat ook de eenvoudige kapel Onze-Lieve-Vrouw van Onrust onder twee lindes. Zij werd in 1980 door een storm verwoest, maar heropgebouwd.
Aan de Pastorijstraat liggen nog gebouwen van de voormalige steenkoolmijn, onder meer het vroegere administratief centrum, waarin nu het museum Ons Mijnverleden ondergebracht is. Het museum biedt een didactisch overzicht van de geschiedenis van de steenkool in Limburg.
De Schachtbokken, stille getuigen van het Houthalense mijnverleden. © Johan Paquay.
Achter het gebouw staan twee schachtbokken, in de volksmond "bellefleurkes", die de liftkooien ondersteunden. Verder staan er enkele bijgebouwen en de vroegere Mijnschool, nu een centrum voor deeltijds onderwijs, gebouwd in 1958 in modernistische stijl, en ontworpen door de Joods-Russische architect Isia Isgour. Isgour tekende trouwens verschillende gebouwen in opdracht van de steenkoolmijn van Houthalen op de wijk Meulenberg. Deze wijk, aan de overkant van de Grote Baan, werd aangelegd vanaf 1938, met woningen die er anders uitzagen voor ingenieurs, bedienden en mijnwerkers. Opvallend in het geometrische stratenplan zijn de brede lanen en de talrijke rotondes, in die tijd een noviteit. Isgour ontwierp hier twee lagere scholen, een kleuterschool, twee kloosters en een casino, dat nu een cultureel centrum is. Tot in de jaren zeventig stonden de schoolgebouwen model in Limburg en daarbuiten, zelfs in het buitenland. De wijk Meulenberg heeft een Turkse en een Marokkaanse moskee.
De Genaderse Molen te Houthalen (Meulenberg).
Aan de weg 't Genaderen ligt een gerestaureerde watermolen, die nu ingericht is als taverne, en een oude vakwerkboerderij. Een sochiale woningmaatschappij bouwde de wijk Tenhout van de jaren 1955 grenzend aan de wijk Meulenberg. Bezienswaardig is een stenen gedenkkruis van 1981, dat aan de Slag van Houthalen van 1831 herinnert. In die Slag stonden het Belgische en het Nederlandse leger tegenover elkaar. Op de wijk Kwalaak staat sinds 1952 de modern-gotische Sint-Leonarduskapel, die een ouder bedehuis vervangt.
Zomerse taferelen op het binnenhof van de Abdijhoeve in Kelchterhoef (Houthalen).
Aan de weg naar Zwartberg ligt het 460 ha grote domein Kelchterhoef met een bos, heide, vennen en een waterplas met aanpalende camping. De Bosberg is een vakantiecentrum voor gezinnen. Op het domein Kelchterhoef liggen oude Kempische langgevelhoeves, zoals hoeve Jan en hoeve Mieneke, die nu als horecazaak ingericht zijn. Ook de Abdijhoeve, een vierkantshoeve, wordt als restaurant gebruikt. Kenmerkend voor deze hoeves is het gebruik van houten skeletbouw en vakwerk in de gevels. Op het domein staan verder nog fraaie beuken- en kastanjedreven.
De wijk Houthalen-Oost werd vroeger Park van Genk genoemd. Hier bestond tot 1960 geen rechtstreekse verbinding met het centrum van Houthalen en de wijk sloot veeleer bij de Genkse wijk Zwartberg aan. "Park" herinnert misschien aan Caroline du Parc, die hier in 1857 27 ha heidegrond erfde. Deze wijk dateert volledig van na de Tweede Wereldoorlog.
De bakstenen kerk Onze-Lieve-Vrouw Maagd der Armen dateert van 1953. Bezienswaardig is wel de grafkapel van de familie Masy van 1905. Zij is van gewapend beton, naar het voorbeeld van de Byzantijnse kapel van Gallia Placida in het Italiaanse Ravenna. Het domein Masy, met een fraaie collectie exotische bomen, ligt op het grondgebied van Meeuwen en binnen het militair domein van het schietveld in Helchteren. Het is zeer beperkt toegankelijk. In de nabijheid ligt ook het domein Luciebos, aangelegd door de Luikse familie Thorn-Roberti, met een herenhuis van 1874-1876 en een kasteeltje van 1924-1926.
Het kasteel Engelhof dateert uit 1903 en is in het recreatiedomein Hengelhoef gelegen.
Hengelhoef is een vakantiecentrum met een subtropisch zwembad, te midden van 300 ha bossen en vijvers, waarvan een deel op het grondgebied van Genk ligt. Bezienswaardig is het kasteel Engelhof van 1903, gebouwd door baron Fernand de Beeckman de Vieusart. In de poort van de oude hoevegebouwen zit een stenen wapenschild van dezelfde familie. Ten Haagdoornheide is een natuurreservaat tussen Meulenberg, de Weg naar Zwartberg, de Donderslagweg en de E314. Onder de autoweg door doemt het nabijgelegen natuurgebied van de Teut in Zonhoven op.
De Sint-Catharinakapel staat aan de Lillo Steenweg in Lillo, een gehucht van Houthalen. Volgens de muurankers werd deze gotisch-barokke kapel gebouwd of hersteld in 1617. Na een brand werd de kapel in 1754 opnieuw hersteld. De éénbeukige kapel met veelhoekig koor heeft een gaaf en authentiek interieur. Het leien dak wordt bekroond met een dakruiter, waarin een klokje. Eeuwenlang was de kapel een lokaal bedevaartsoord voor de heilige Catharina. In 1997 werd de kapel beschermd en als monument geklasseerd. De onmiddellijke omgeving van de kapel, met de hoeve Claes, vormt een beschermd dorpsgezicht.
De Sint-Catharinakapel in Lillo is van 1617. Zij bezit een 18e-eeuws portiekaltaar en enkele gepolychromeerde beelden: Sint-Barbara van 1460-1470, twee beelden van Sint-Catharina uit de 16e en 17e eeuw, en een Onze-Lieve-Vrouw met Kind uit de 18e eeuw. De ankers van de hoeve Claes vormen het jaartal 1746. De hoeve is een typische Kempische langgevelboerderij, met de lange, zonnige kant naar het zuiden gericht. Aan de modern-gotische Sint-Antoniuskerk van 1954 staat een herdenkingsmonument voor meester Romain Surinx (?-1940). De schans van Lillo is goed bewaard. De vallei van de Mangelbeek is een waardevol moerasgebied.
Dit moet je gezien hebben
