Limburg, Nieuwerkerken

Algemene omschrijving

Nieuwerkerken is een plaats en gemeente in Haspengouw in de provincie Limburg in België. De gemeente, gelegen ten zuidwesten van Hasselt, telt ruim 6500 inwoners. Nieuwerkerken behoort tot het kieskanton en het gerechtelijk kanton Sint-Truiden.

Met een oppervlakte van 2237 ha en een inwonersaantal van 6500 is Nieuwerkerken een van de kleinste gemeenten van Limburg. Op de kaart lijkt Nieuwerkerken een mooi klavertje vier. Van links naar rechts sluiten de deelgemeenten Binderveld, Nieuwerkerken, Wijer en Kozen in noordoostelijke richting bij elkaar aan.

Nieuwerkerken wordt doorkliefd door de N716 die Herk-de-Stad in het noorden en Sint-Truiden in het zuiden met elkaar verbindt. In het westen grenst de gemeente aan het Vlaams-Brabantse Geetbets. Hasselt en Alken zijn de buurgemeenten in het noordoosten. De bodem is opgebouwd uit zand- en kleilagen en het landschap wordt vooral getypeerd door weiden, akkers en boomgaarden. In het centrum zijn nog enkele restanten van bosgebieden te vinden.

Nieuwerkerken ligt in het zuidwesten van de provincie Limburg. De gemeentegrens wordt in het westen gedeeld met het Vlaams-Brabantse Geetbets. Nieuwerkerken heeft twee historische steden als buur: Hasselt in het noordoosten en Sint-Truiden in het zuiden.

Het waterkasteel van Binderveld werd reeds vermeld in de 12e eeuw.

Geschiedenis

Het kleine en vlakke Binderveld ontstond rond het versterkte kasteel (zie afbeelding hierboven), dat hier in de 12e eeuw stond. Het dorp bleef eeuwenlang bezit van adellijke families. Door de aanwezigheid van de burcht had Binderveld in de 17e eeuw veel te lijden van oorlogsgeweld. In 1636, 1637 en 1654 plunderden respectievelijk Kroatische, staatse en Lotharingse legerbendes het kasteel en het dorp. De oude kapel nabij het kasteel verviel en werd vervangen door een kerk aan de driesprong Nieuwerkerken-Zoutleeuw. Hier ontstond een nieuw dorpskern, die door lintbebouwing tot aan Nieuwerkerken uitdijde.

Voor 1940 werkten in Kozen, een typische landbouwgemeenschap maar twee mensen buiten het dorp. Kozen is nog altijd een gesloten gemeenschap met vakwerkboerderijen die van vader op zoon overgeërfd worden. De huizen en boerderijen liggen verspreid aan invalswegen die samenkomen bij de kerk. Tot het einde van de 18e eeuw vormden Kozen en Wijer één leengoed. De eigenaars woonden op het kasteel van Wijer.

De geschiedenisboeken schilderen Nieuwerkerken af als een dorp van vogelvrijverklaarden. De centrale kern van het dorp ressorteerde tot 1785 onder het Brabantse Attenhoven. Het dorp was door zijn onduidelijk statuut een toevluchtsoord voor misdadigers, die hier asielrecht genoten. De spilgemeente was vroeger veel kleiner. Het hoger en noordelijker gelegen gehucht Tichelrij, ongeveer tachtig procent van het grondgebied, vormde een Loonse heerlijkheid met een aparte schepenbank. Ook de wijk Schelfheide was een Loonse heerlijkheid, die parochiaal tot Nieuwerkerken behoorde, maar juridisch onder Gorsem viel. Nieuwerkerken was een kerkdorp aan de samenkomst van de drie wegen naar Sint-Truiden, Zoutleeuw en Wijer. In 1844 had het dorp een voor de streek opmerkelijk bosareaal van 123 ha. Het dorp is de enige grensgemeente van Sint-Truiden die niet met de Trudostad fuseerde. Nieuwerkerken heeft zijn landelijke karakter behouden.

Wijer ontwikkelde zich als straatdorp aan de weg van Herk-de-Stad naar Kozen. Dit was geen toeval: Wijer vormde met Kozen eeuwenlang de Loonse heerlijkheid Kozen. Sint-Pietersbanden, de parochie van deze heerlijkheid, was tot de 19e eeuw een dochterkerk van Herk-de-Stad. De laatste jaren ontwikkelde Wijer zich tot een forensengemeente, voornamelijk gericht op Hasselt. Door de immigratie breidde het dorp zich ook langs de secundaire wegen uit, onder meer in de richting van Nieuwerkerken.

Het kasteel van Wijer was de verblijfplaats van de Heren van Wijer en Kozen. De laatgotische burchttoren of "donjon" werd tijdens het eerste deel van de 16de eeuw gebouwd door Teynard de Kerckhem en in 1657 verbouwd door Arnold van Kerckhem, burgemeester van Luik. Uit die periode stammen tevens de kasteelhoeve, de inrijpoort en de woning. Tijdens de 17de eeuw werd het geheel wegens schulden verkocht aan de Landcommanderij van Alden Biezen. In 1880 bracht de toenmalige eigenaar tal van neogotische verbouwingen aan. De huidige toestand dateert van 1910.

Bezienswaardigheden Binderveld

In de dorpskom werd in 1812 de Sint-Jan de Doperkerk gebouwd, ter vervanging van de kapel van het kasteel. Het is een neoclassicistisch zaalkerkje met een ingebouwde westertoren, een koor met een halfronde apsis en een sacristie aan de oostzijde, binnen de ommuring van het kerkhof. Het meubilair is 19e-eeuws. De reliekhouder van Sint-Apollonia, de gepolychromeerde houten Sint-Sebastiaan en de houten Sint-Jan de Doper stammen uit de 18e eeuw. Op het kerkhof staan grafkruisen van 1526, 1646 en 1672. De pastorie om de hoek in de Molenstraat dateert van 1850-1900. Tegenover de pastorie bevindt zich het oud-gemeentehuis met daarnaast de kleuterschool, de enige gemeenteschool.

Nogmaals het waterkasteel van Binderveld, zoals het er "nu" uitziet.

Een honderdtal meter voorbij de kerk, aan de Molenstraat, ligt het waterkasteel van Binderveld. Al in de 12e eeuw wordt melding gemaakt van de heerlijkheid Binderveld en een waterkasteel met een kapel. Binderveld was een Loonse gemeente. Het kasteel met tuin vormde echter een Brabants leen, wat betekende dat de Heren van Binderveld tegelijkertijd vazal waren van de graaf van Loon en van de hertog van Brabant. Op het deels omwalde domein bevindt zich een rechthoekig herenhuis herenhuis van 1634 in Brabantse renaissancestijl. Het huis werd na een brand in 1729 gedeeltelijk heropgebouwd, getuige de gevelsteen boven de huisdeur. Op het huis staat ook het wapenschild afgebeeld van Le Roy en De Coloma. Het alleenstaande herenhuis en de met klimop begroeide poorttoren van 1661 met duiventil van 1681 zijn resten van het halfgesloten complex. De oorspronkelijke ophaalbrug werd een stenen brug. Nu wordt het kasteel als hoeve uitgebaat. De onmiddellijke omgeving is een park- en natuurgebied met een semi-agrarische functie. Het gebied bestaat hoofdzakelijk uit de vochtige beemden van de Kelsbeek, die nog steeds de vijvers voedt.

Op de Melsterbeek bevindt zich de Elsebroekmolen. Deze molen met omliggende gronden werd in 1993 beschermd als dorpsgezicht.

Aan het einde van de Molenstraat, op de Melsterbeek, die de grens vormt van Binderveld met de Sint-Truidense deelgemeente Runkelen, staat de Elsebroekmolen. Hij wordt ook Binderveldmolen of Melstermolen genoemd. Oorspronkelijk behoorde deze molen bij het kasteel. Hij werd zo vaak verbouwd dat van de eerste installatie niets overbleef. Aan het huidige complex werd sinds 1910 gebouwd en herbouwd. De Elsbroekmolen met omliggende gronden is sinds 1993 als dorpsgezicht beschermd.

Bezienswaardigheden Kozen

Al in 1230 bezat Kozen een kerk. Een oorkonde op perkament in de abdij van Averbode zegt dat de Heer van Altena het patronaat van Kozen aan de abdij schonk. In 1763 was de kerk vervallen en werd ze afgebroken. In 1772 werd naast de pastorie een nieuwe kerk gebouwd. In de dorpskom staat nu een neoromaanse Sint-Laurenskerk van 1914-1920 met een voorstaande westertoren, een driebeukig schip en een koor met een halfronde apsis en kruisgewelven. De nieuwe kerk is een bakstenen gebouw met natuursteen aan hoeken en vensters. De karelen of bakstenen werden ter plaatse gebakken uit lokale klei. Het meubilair komt uit de vorige kerk. Het bestaat uit: een altaar, gemaakt uit een communiebank van omstreeks 1750; twee biechtstoelen van dezelfde tijd en een biechtstoel van 1750-1800; een 18e-eeuwse hardstenen doopvont; en twee deuren tussen kerk en sacristie, gemaakt uit 17e-eeuwse panelen. De kerk bezit een gepolychromeerde houten Sint-Laurens van omstreeks 1700; een Onze-Lieve-Vrouw met Kind, van 1670; een 16e-eeuwse Sint-Laurens; een geschilderd drieluik uit de Vlaamse school van 1650-1700 met Jezus aan het Kruis, Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, en Opdrachtgever; en een calvarie van 1766 door Pieter Jozef Verhaghen.

De vijver van 6,5 are in de Opcosenstraat is het resultaat van de kleiwinning. Bij de kerk staat een gedenkteken voor Scheutist J.A. Senden (1875-1906), die van 1894 tot aan zijn dood missionaris was in Kasaï in Congo.

De pastorie van Kozen is een voormalige Witherenpastorie, die sinds 1979 beschermd is.

Tegenover de kerk staat de in 1979 beschermde pastorie, een voormalige Witherenpastorie. Ze is afhankelijk van de abdij van Averbode, die sinds 1230 het begevingsrecht in de parochie Kozen uitoefende. De pastorie werd grotendeels gebouwd in de 18e eeuw, getuige de muurankers op de zuidelijke gevel die het jaartal 1718 vormen. Prelaat Stefanus Vander Steghen was de opdrachtgever. Zijn initialen staan op de gesmede ijzeren slotplaat van de oorspronkelijke achterdeur van de pastorie. Voorheen was de pastorie een omwald dubbelhuis. Maaslandse renaissance kenmerkt de kalkstenen omlijsting van deuren en ramen. De deuren met smeedijzeren versiering zijn gemaakt in Brabantse stijl. Tegen de zuidelijke gevel van de pastorie hangt een zonnewijzer. Het interieur is nog gaaf, met fraaie schouw- en plafondversieringen. De pastorie werd in 1991 gerestaureerd.

Naast de kerk bevindt zich het buurthuis Ter Cose. Dit is het voormalige gemeentehuis van Kozen, dat ook dienst deed als gemeentelijke jongensschool. Het dateert van 1855 en werd door de schoolmeesters bewoond. Sinds de verbouwing in 1987 doet het dienst als cultureel centrum en bibliotheek.

De Sint-Antoniuskapel bestaat al sinds 1685.

Tegenover Ter Cose, aan het begin van de Opcosenstraat staat de Sint-Antoniuskapel, een zeshoekig gebouw, dat al in 1685 bestond. De kapel is toegewijd aan Sint-Antonius Abt 'met zijn zwijntje', de tweede patroonheilige van de parochie. Buurtbewoners gaven de kapel omstreeks 1990 een opknapbeurt.

De hoogstam in de fruitboomgaarden moet het veld ruimen voor de laagstam. Een enkele hoogstam, bij het kerkplein, werd gevrijwaard en wordt beheerd door de Leefmilieugroep.

Buiten het centrum, in de Breestraat nr. 54 bevindt zich de Mooshoekwinning, een gesloten hoeve van 1782 in stijl- en regelwerk, gelegen rond een rechthoekig geplaveid erf. De winning heeft enkele kleine venstertjes in de zijgevel en een houten poort aan de straatkant. De bouwdatum staat te lezen aan de deur van de zijgevel.

Het Duifhuishof gaat terug tot 1593 en is het oudste gebouw van Kozen.

Het gesloten Duifhuishof of Duivenhuishof aan de Heiligenbornstraat nr. 59 gaat terug tot 1593. Het is het oudste gebouw van Kozen. Wie de bewoners van het gebouw waren, is vanaf 1750 bekend. Toen werd het vakwerk afgebroken en met lokale baksteen heropgebouwd. De gebouwen zijn rond een rechthoekig erf gegroepeerd. De oppervlakte van het domein was zo groot als het aantal duiven dat in het ancien régime gehouden mocht worden. De grens van Kozen en Alken liep dwars door de middengang van het Duivenhuishof, zodat de inwonende notaris Christiaan Vanleeuw omstreeks 1760 akten mocht opstellen in beide dorpen. In de huiskamer staat een rococoschouw. De anderskleurige ingemetselde stenen 'kelk' aan de voordeur gold traditioneel als beschermteken tegen heksen en boze geesten. Het graf van de vader van notaris Vanleeuw is het oudste op het kerkhof van Kozen.

Op het kruispunt van de Dorpsstraat en de Weyerstraat werd in 1954 een Lourdesgrot gebouwd. De grot staat op de plaats van een kapel van 1770 die toegewijd is aan Onze-Lieve-Vrouw van Salette. Een anekdotische waarde heeft Graet z'n kapelleke, dat de lokale heemkundige Gerard Jaenen omstreeks 1950 aan de Doorstraat bouwde. Het opschrift veronderstelt dat de gravin van Loon op weg naar het kasteel langs de toenmalige 'nieuw winningdreef' kwam.

Bezienswaardigheden Nieuwerkerken

Aan de Kerstraat tegenover het eerste gemeentehuis, van 1988, staat de neoromaanse Sint-Pieterskerk, een driebeukige kruiskerk van 1910. Van de voormalige neoclassicistische kerk blijft de toren van 1828 over. Buiten het 19e-eeuwse meubilair staan hier een preekstoel uit de 17e eeuw en een communiebank van 1725-1750. Vermeldenswaard is het beeld van Sint-Antonius Abt van het einde van de 16e eeuw, een 18e-eeuwse terracotta buste van Sint-Pieter, en de grafsteen van pastoor H. Boesmans († 1742).

Het kasteel van Nieuwerkerken is een gesloten kasteelhoeve die zijn oorsprong heeft in de 17e eeuw.

Voorbij de sporthal van 1988, tegenover de nieuwe woonwijk an de Kasteelstraat en de Oude Processieweg, staat het kasteel van Nieuwerkerken. Het is een gesloten kasteelhoeve uit de 17e en 18e eeuw, in Maaslandse renaissancestijl. Het kasteel ligt op de zuidelijke helling van de Raasbeekvallei. De deur- en vensteromlijstingen zijn van kalksteen, de rest van lokale baksteen. De kleiwinning gaf het ontstaan aan een vijvertje. Het rechthoekige erf is geplaveid. Kasteel en stal aan de achterzijde dateren wellicht van 1648, getuige het jaaranker. Uit het jaaranker boven de poort is af te leiden dat de schuur dateert van 1734. Oorspronkelijk was deze waterhoeve omringd door de Vlaamse Beek. De wallen zijn grotendeels gedempt. Voor het poortgebouw met mansardedak en duiventil lag een ophaalbrug, nu een stenen brug. Na de Franse Revolutie was het kasteel een tijd toevluchtsoord voor de zusters van Mielen uit Sint-Truiden. Aan de beboomde oprijlaan staat een kapel uit de 18e eeuw. De gebouwen en het omringende landschap zijn een beschermd dorpsgezicht sinds 1985.

Het Muggenbosje ligt tegen de grens van Zoutleeuw. Deze foto werd genomen vanuit provinciaal domein Het Vinne (Zoutleeuw) met zicht op het Muggenbosje.

Op een boogscheut van het kasteel, omsloten door de huizen van de woonwijk Kasteelstraat, Tijlozenstraat, Muggenboskesstraat en Rode Haagstraat, bevindt zich het natuurreservaat Muggenbosje. Het is een restant van een aaneengesloten 'kasteelbos'. In het 1,68 ha grote bosje groeien zeldzame voorjaarsbloeiers. Het is eigendom van de gemeente Nieuwerkerken. In het bosje richtte kunstenaar Raf Timmermans in 1993 het natuurmonument de Naald op. Het Muggenbosje is sinds 1993 als landschap beschermd.

Op de Diestersteenweg nr. 217 staat de Zwarte Stijlen, een voormalige hoeve in stijl- en regelwerk van 1800-1850. Op Schelfheide, een vroegere enclave van Gorsem, die in 1954 bij Nieuwerkerken gevoegd werd, staat het 'kasteel' van Schelfheide of Schelfhoeve. Het is een bepleisterd woonhuis in Maaslandse stijl uit de 18e eeuw. Verder, een beetje verscholen, staat de Schelfheidewinning, een L-vormige hoeve van 1750-1800. Vermeldenswaard is ook het Mierhoopbos. Dit bos van 85 ha vormt in de fruitstreek de noordelijke uitloper van Nieuwenhoven. Bij het stort aan de Raasbeekvallei is het bijenkweekcentrum De Zijp gevestigd.

Bezienswaardigheden Wijer

Als straatdorp heeft Wijer geen duidelijke dorpskern. Toch wordt het centrum gesitueerd in de Grotestraat, in de buurt van de parochiale Sint-Pietersbandenkerk, een laatclassicistisch bakstenen gebouw van 1824. Het koor en het transept zijn van 1957. Het interieur met tongewelf is bepleisterd. Twee biechtstoelen zijn van omstreeks 1825, een neogotische kalkstenen doopvont van omstreeks 1875 en een neogotische communiebank van omstreeks 1925, afkomstig uit de Hasseltse Salvatorkliniek. Op het doksaal van 1850-1900 staat een orgelkast van omstreeks 1700. Het vroeg-18e-eeuwse dienstaltaar is de tafel van het voormalige hoofdaltaar. Het beeld Sint-Lucia is 15e-eeuws, het eiken beeld Jezus aan het Kruis is vroeg-16e-eeuws, Gekruisigde Jezus op neogotisch kruis met evangelistensymbolen dateert uit de 17e eeuw. Naast de kerk bevindt zich de Missiekruiskapel van 1878. Daarnaast ligt het graf van letterkundige P.H. Creten, pastoor van Wijer in 1866-1881. Naast Cretens graf staat een grafmonument van 1914-1918.

Het Lambrechtsmonument gedenkt de familie Lambrechts, een familie verzetsstrijders tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Met het Lambrechtsmonument eert de provincie Limburg vader Lambrechts en zijn drie zonen, verzetslieden van de Tweede Wereldoorlog. Het monument is een beeldhouwwerk van Eugeen Canneel (lees hier meer over de familie Lambrechts die ook deel uitmaken van de geschiedenis van Zelem vermits de villa van het geheime leger zich te Zelem bevond, en waar vader Lambrechts samen met vijf andere verzetsstrijders werd doodgeschoten).

Achter de kerk loopt een dreef die leidt naar het kasteel van Wijer (zie foto bovenaan), een van de overblijfselen van de heerlijkheid van Wijer en Kozen. De monumentale vestingtoren met neogotische kantelen en smeedijzeren muurankers dateert van 1657. Kasteel en kasteelhoeve van Wijer zijn gebouwd in Maaslandse renaissancestijl. Boven de poort prijkt het wapen van de familie de Kerckem 'in rood bezaaid met zilveren lelies'. Tagward en Kerckem bouwden het kasteel. De oorspronkelijke ophaalbrug is door een stenen oprit vervangen en achter de vestingtoren staat nu een woonhuis. Het kasteel is eigendom van de familie Willems. De familie verkocht de kasteelhoeve van Wijer met een groot deel van de omliggende landerijen aan de familie Kumpen. Deze hoeve met trapgevels dateert van 1680. Boven de huisdeur zitten wapenschilden en het opschrift Kerchem-Kerckem met het jaartal 1648. Een van de gebouwen is nu een feestzaal. Vroeger verbond een gekasseide oprit over de slotgracht het kasteel met het erf.

Schuin tegenover de kerk, naast het gemeenteplein, bevindt zich het oud-gemeentehuis met de voormalige jongensschool. Nu is hier een bibliotheek gevestigd, en een lokaal voor de jeugdverenigingen.

Aan de Schansstraat, een eindje van de hoofdweg af, voorbij de vrije basisschool, ligt de Schans. De Schanskapel is een alleenstaand, witgekalkt classicistisch gebouw van 1782. Het was de woning van de familie Pijpops-Haesevoets, en was ooit een van de 17e-eeuwse schansen of vluchtplaatsen. Een archiefkaart van 1747 beeldt de Schans met een brede ringgracht af. Een deel van de oorspronkelijke omwalling is zichtbaar.

Op het kruispunt van de Schansstraat en de Verlaerstraat bevindt zich de kapel Onze-Lieve-Heer op de koude Steen. Verspreid in het dorp liggen 19e-eeuwse hoeves, die meestal vakwerk zijn.