De gemeente Wellen
Welkom in Limburg!
Algemene omschrijving
Wellen is een gemeente in de provincie Limburg in België en behoort tot het kieskanton en het gerechtelijk kanton Borgloon. De gemeente telt ruim 7000 inwoners. Wellen ligt in Haspengouw, de fruitstreek in zuidelijk Limburg. Onder de inwoners van Zuid-Limburg is Wellen bekend als de Bokkenrijdersgemeente. De Herk stroomt aan de westkant van het centrum. Ze komt de gemeente binnen via Borgloon, stroomt daarna langs Berlingen, dan door Wellen en vervolgens verlaat ze de gemeente Wellen en stroomt ze Alken binnen.
De fusiegemeente telt naast Wellen zelf nog drie deelgemeenten: Berlingen, Herten en Ulbeek. Geen van deze dorpjes telt meer dan 1000 inwoners.
Wellen is altijd een agrarische gemeente geweest, maar hoe langer hoe meer werd de fruitteelt gecombineerd met het wonen in de gemeente, vooral na de Tweede Wereldoorlog. Buiten de landbouw zijn er ook een aantal industriële bedrijven (of waren), zoals Sentinel (een diskettefabriek, zoals het genoemd wordt in de volksmond) en ANL Plastics (het plastiekfabriek). Beide bedrijven werden door de familie Neven opgericht en uitgebouwd. Sentinel ging in 2004 failliet. Verder is er ook een stroopfabriek in Vrolingen die nog volledig op de traditionele manier te werk gaat.
De Bonderkuil in Wellen waar negentien bokkenrijders werden terechtgesteld.
Geschiedenis
Archeologische vondsten getuigen van menselijke aanwezigheid in de steentijd en de Gallo-Romeinse periode. De schepenen van Berlingen hadden ook rechtsmacht buiten hun dorp, onder meer over het gehucht Helshoven van het dorp Hoepertingen. Berlingen was Loons, en later Luiks domein.
Herten ressorteerde onder Loon, later onder Luik, en vormde een eigen parochie en een eigen gemeente. Vanaf 1802 verloor het dorp zijn pastoor en werd de pastoor van Wellen bedienaar van de parochie. De gemeente bleef zelfstandig tot 1976.
Opgravingen wijzen op bewoning van Ulbeek in de prehistorie. Het Onze-Lieve-Vrouwekapittel van Hoei bezat hier de heerlijkheid Ulbeek, de tienden en het patronaatsrechts over de Sint-Rochusparochie. Het Trockaerthof was een belangrijk eigengoed met een kasteel. Het leengoed Langendries lag gedeeltelijk ook op Hoepertingen.
Archeologische vondsten bewijzen menselijke aanwezigheid in Wellen in de prehistorie en de Romeinse tijd. Tot het einde van de 18e eeuw was Wellen een vrijgoed van de abdij van Munsterbilzen.
De gemeente was lange tijd verbonden aan de abdij van Munsterbilzen, en dit op zowel administratief, juridisch als kerkelijk gebied. De verbondenheid aan deze abdij komt door de landeigenares die het klooster stichtte rond 670. Landrada stond al haar wereldlijke bezittingen af aan de abdij. Vanaf de 12e eeuw werd de abdij een eerder elitair, adellijk stift voor dames en begon het zich te gedragen als een kapittel van kanunnikessen, geleid door een prinses-abdis. Deze prinses-abdis had verschillende rechten, zoals het tiendrecht en patronaatsrecht en grondrechten en hoogheerlijke rechten. Uiteindelijk noemde zij zich de soevereine vorstin van de abdij en haar gebieden. De door haar benoemde schepenbanken waren onderworpen aan de Loonse wetten, een beroep tegen een veroordeling kon aangetekend worden te Munsterbilzen. Vele Bokkenrijders uit Wellen werden in dit beroep zo tot de doodstraf veroordeeld, op twee jaar tijd 27.
Wellen is onlosmakelijk verbonden met de legende van de bokkenrijders. Rond 1760 werd in Wellen 40% van de mannelijke bevolking genoemd in de processen rond de bokkerijders. Dankzij dit grote aantal beschuldigingen en doodstraffen kregen de inwoners van Wellen de bijnaam de Bokkenrijders. Negentien al of niet vermeende Bokkenrijders werden in de Wellense Bonderkuil terechtgesteld.
Bezienswaardigheden Berlingen
De 26 km lange fietsroute "Bokkenrijders Achterna" loopt langs de plaatsen die met de legende van de bokkenrijders te maken hebben.
De Sint-Agathakerk met een gotisch koor stamt uit het begin van de 14e eeuw. De kerk ligt op een opgehoogde heuvel en heeft een ommuurd kerkhof. Tussen 1851 en 1865 werd de kerk helemaal herbouwd waarbij een neogotisch schip en een neoclassicistische toren werden aangebouwd aan het gerestaureerde koor. Tussen 1980 en 1984 werd de Sint-Agathakerk opnieuw volledig gerestaureerd. De kerk is samen met het kerkhof sinds 1987 een beschermd monument. De omgeving ervan werd op dat moment beschermd als dorpsgezicht.
De Sint-Agathakerk van Berlingen staat op een gedeeltelijk kunstmatige heuvel. Het ommuurde kerkhof ligt aan de voorzijde op straatniveau, aan de achterkant op de hoogte van de huizennok. De achterkant biedt een mooi panorama op de Herkvallei, die gemakkelijk te herkennen is aan een groen lint van canadabomen. Het gotische koor van de eenbeukige kerk dateert uit de 13e en 14e eeuw, het neogotische schip en de toren uit 1851-1865. Bezienswaardig zijn: de grafzerk van Gijsbrecht van Heers († 1441); het gotische triomfkruis uit de 16e eeuw, het koperen renaissanceprocessiekruis uit dezelfde eeuw; een barokke biechtstoel en een barokbeeld van Sint-Sebastiaan uit de 17e eeuw; twee zijaltaren in Lodewijk XIV-stijl, de Luikse preekstoel in dezelfde stijl en het barokke beeld van Sint-Apollonia uit de 18e eeuw.
De Kapel van Oetersloven is een kapel in het gehucht Oetersloven (Berlingen) van de Belgische gemeente Wellen. De huidige barokke kapel is 17e-eeuws. De eerste kapel die hier stond werd gebouwd vóór 1187 door de toenmalige heer van Wellen die aan een kruistocht deelnam. Ze werd in 1423 toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw van Smarten. Opvallend in het interieur is een gepolychromeerd beeld van Onze-Lieve-Vrouw uit 1423. In de 18e eeuw stond hier ook een kluizenarij. Ze werd afgebroken na de dood van de laatste kluizenaar in 1894. Op 1 mei komen er nog steeds honderden mensen uit omliggende dorpen naar deze kapel. Jan van Muysen, een klompenmaker uit Wellen, had een brandbrief gelegd aan de boerderij van Jan Wouters uit Ulbeek en eiste een grote som geld, zo niet zou zijn boerderij in brand worden gestoken. Het geld moest gelegd worden in een kuil bij de kapel. Wouters herkende van Muysen, ondanks diens vermomming. Jan van Muysen werd op 1 april 1774 als bokkenrijder aangehouden en op 16 juni in de Bonderkuil van Wellen onthoofd.
Wellen telt een dertigtal kapellen, maar de kapel Onze-Lieve-Vrouw van Smarten op Oetersloven is veruit de origineelste. De oorspronkelijke kapel werd gebouwd in opdracht van de heer van Berlingen, na zijn terugkeer van een kruistocht naar het Heilge Land. De huidige barokke kluiskapel dateert uit de 17e eeuw. Het piëtabeeld is van 1423, het jaar waarin de kapel gewijd werd. In de loop van de 18e en 19e eeuw bewoonde een tiental kluizenaars de kluis. Ze onderhielden de kapel, zorgden voor onderwijs en hielpen de bedevaarders. Vooral boeren kwamen naar de kapel om Gods zegen af te smeken over hun veestapel. De kluis werd in 1894 afgebroken maar de bedevaarders komen nog altijd, ook al zijn ze minder talrijk.
De 17e-eeuws barokke Kluiskapel van Oetsloven bezit een piëtabeeld van omstreeks 1500, en zes 18e-eeuwse bidbanken. Buiten staat een vroeg-16e-eeuws kruisbeeld. De kluis was tot 1878 bewoond.
Bezienswaardigheden Herten
De Sint-Lambertuskerk te Herten met op de voorgrond een oude hoeve in vakwerk.
De Sint-Lambertuskerk boeit en charmeert in velerlei opzichten. De kerk is aantrekkelijk gelegen op de steile helling van de Herkvallei, een rustig landelijk decor met weiland en vakwerk op de aanpalende percelen. De kerk dateert van 1693. Het jaartal staat boven de ingangsdeur van de kerk afgebeeld. De kerk werd gebouwd door Willem van Geloes, kanunnik van Sint-Geroen in Keulen en heer van Herten. Het is een asymmetrische zaalkerk in classicistische stijl. De bakstenen buitenmuren rusten op een natuurstenen sokkel. De Luikse preekstoel in Lodewijk XV-stijl is van 1765. Het hoofdaltaar in Lodewijk XVI-stijl dateert uit dezelfde eeuw. De sokkel van het wijwatervat uit Maaslandse zandsteen is 15e-eeuwse gotiek. Het interieur bestaat uit heel wat interessante grafzerken: die van Mathilde van Herten († 1426); die van Gerald Vanden Edelbampt, heer van Meldert († 1439) met wapenschilden in gotische stijl; die van Geraart Vanden Edelbampt († 1470), heer van Herten, met wapenschilden in dito stijl en die van Renier van Hulsberg, Schaloen, heer van Herten
(† 1504) en zijn echtgenote Mechtild († 1510), in renaissancestijl. Voor Willem van Geloes en zijn neef Johannes van Geloes († 1729) staat een barokke grafsteen met wapenschilden op het kerkhof.
Bezienswaardigheden Ulbeek
De Sint-Rochuskerk van Ulbeek, die de oude classicistische zaalkerk aan het dorpsplein vervangt, is een moderne kerk met neogotische inslag. Ze bevindt zich ongeveer 2 km westwaarts van het oude dorpscentrum, in de richting van Zepperen en Alken. De kerk is gebouwd met baksteen en rust op een sokkel uit kwartsiet. Een ingemetselde steen 'primus lapis 1937' toont hoe oud de kerk is. Het Haspengouwse dorp in het Openluchtmuseum van Bokrijk is gebaseerd op het aanzicht van de dorpsdries van Ulbeek in 1844. In 1846 woonden rond het dorpsplein enkele invloedrijke families. Hun huizen behoorden tot de betere klasse. Het merendeel van de bevolking woonde echter in lage vakwerkhuisjes met één of twee kamers. Pas vanaf de 2e helft van de 19e eeuw werden de lemen vullingen en strooien daken systematisch door bakstenen gevels en Vlaamse pannen vervangen. Een gevel van een langgerekte boerderij aan de Daalstraat bevat nog vakwerk.
De gebouwen van de oude brouwerij Hayen staan aan de Ulbeekstraat in Ulbeek (Wellen). Arthur Hayen begon in 1891 aan de bouw van de, voor die tijd erg moderne brouwerij met de naam 'St Rochus'. In de jaren 1920 werkten er een veertigtal mensen. De productie stopte in 1936. Momenteel zijn de woongedeeltes van de brouwerij in privé-handen. De mouttoren met aanpalende gebouwen werden aangekocht door de gemeente Wellen. In 2001 werd de brouwerij, met het woonhuis en de bedrijfsgebouwen, beschermd als monument. De omgeving van de brouwerij vormt een beschermd dorpsgezicht.
Arthur Hayen begon in 1891 aan de bouw van de voor die tijd heel moderne brouwerij Sint-Rochus. In de jaren twintig werkte hier een veertigtal mensen. De productie stopte in 1936. Momenteel zijn de woongedeeltes van de brouwerij in privéhanden. De gemeente Wellen kocht de mouttoren met aanpalende gebouwen. Het Wellens museum Ulbeca is hier gevestigd.
Bezienswaardigheden Wellen
De Sint-Jan-de-Doperkerk in Wellen was oorspronkelijk een romaanse kerk die in de 12e eeuw werd gebouwd. Brandstichting door manschappen van Jehannot de bastaard verwoestten de kerk in 1490; enkel de toren bleef overeind. Herstelling en wederopbouw gebeurde in gotische stijl. De romaanse kerktoren met kleine rondboogvensters diende in de loop van de jaren ook als schuilplaats. Haar muren zijn 1,80 m dik. Natuurstenen van allerlei aard werden gebruikt bij de bouw. Ze zijn afkomstig uit de 4,5 km lange ommuring uit de 2e eeuw van de naburige stad Tongeren. Opvallend in de kerk is het doksaal in laat-renaissancestijl. De kerk is sinds 1936 een beschermd monument.
De kerk Sint-Jan de Doper is een mengeling van romaanse, gotische en neogotische bouwkunst. Het oudste deel met de romaanse toren dateert van 1172. De toren is 35 m hoog en 9 m breed. Het klokkenhuis is bereikbaar via een trap in de metersdikke muur. In de 15e eeuw werden het koor en de linkerzijbeuk vernieuwd. De twee kruisbeuken dateren uit de jaren 1492 tot 1522. De rechterzijbeuk is van 1550. De Sint-Janskapel aan de zuidkant dateert uit het einde van de 16e eeuw. De vensters in de noordelijke muur dateren uit de 19e eeuw. De diverse bouwfases hebben geleid tot een grote verscheidenheid van gewelven, pijlers en bogen.
De Ursulinnenkapel behoorde tot een schoolcomplex van de congregatie van de Ursulinnen, die in Wellen vormend onderwijs voor meisjes verzorgde. In 1853 werden de eerste klaslokalen opgetrokken. Omstreeks 1930 telde de school 400 leerlingen en het internaat was tot ver buiten de landsgrenzen bekend. De kloosterkapel dateert uit 1899. Vanaf 1985 werd het schoolgebouw geleidelijk gesloopt en ontmanteld. Enkel de neogotische kapel bleef bewaard en is volledig gerestaureerd. Waardevol zijn vooral de decoratieve schilderingen op de plafonds en de muren.
De neogotische ursulinnenkapel maakte deel uit van een schoolcomplex van de ursulinnen, die in Wellen onderwijs voor meisjes verstrekten. De gebouwen dateren van 1899. Vanaf 1975 werd het complex geleidelijk gesloopt. Enkel de neogotische kapel bleef bewaard.
Ambachtelijke stroop uit Vrolingen, een van de weinig overblijvende ambachtelijke stroopstokerijen.
Stroopstokerij Vrolingen van 1843 is een van de weinige nog bestaande ambachtelijke stroopstokerijen. Op een bepaald moment werkten hier acht mensen in vast dienstverband. In de jaren zestig raakte het bedrijf in de problemen, maar nadien vond het een nieuw elan. De stokerij van Johny en Ivo Bleus - de vijfde generatie stroopstokers - zit weer 'lekker' in de lift.
Dit moet je gezien hebben
