De gemeente Zonhoven
Welkom in Limburg!
Algemene omschrijving
Zonhoven is een gemeente in de provincie Limburg (België). De gemeente is gelegen ten noorden van Hasselt waaraan ze grenst. Verder grenst Zonhoven aan Houthalen-Helchteren, Genk en Heusden-Zolder. Zonhoven is een verstedelijkte woon- en werkgemeente en is een stedelijke randgemeente van Hasselt. De gemeente behoort tot het kieskanton Hasselt en het gerechtelijk kanton Houthalen-Helchteren. Zonhoven behoort tot de Kempen. Het noordoostelijk deel van de gemeente behoort tot het Limburgs Hoogplateau en bevat het hoogste punt van de gemeente (78 meter). Het niveau daalt in zuidwestelijke richting tot circa 30-35 meter in het vijvergebied dat tot de Demervallei behoort. De schuinhellende zandbodem is doorsneden door drie valleien: deze van de Laambeek in het noorden, deze van de Roosterbeek in het midden en deze van de Slangbeek in het zuiden van de gemeente. Deze drie waterlopen monden allen in de Demer uit.
Zonhoven is door haar ligging uitgegroeid tot een verstedelijkte randgemeente van de bipool Hasselt-Genk. De landbouw is er zo goed als verdwenen. Er zijn nog hooguit 10 gezinnen met landbouw als hoofdberoep. Zonhoven is voornamelijk een woongemeente maar er is ook een industriële ontwikkeling: er is 1 groot industrieterrein, De Waerde, met meer dan 70 kleine en middelgrote bedrijven. Daarnaast zijn er nog enkele grote bedrijven (metaalnijverheid, voedingsindustrie) die verspreid liggen over de gemeente. Verder is Zonhoven een lokaal verzorgingscentrum met handel, scholen, een cultureel centrum en een grote evenementenhal. Er worden in snel tempo woonverkavelingen gecreëerd, die later kunnen uitgroeien tot woonwijken, om de schaarste aan bouwgrond te compenseren.
Naast het centrum zijn er nog drie gehuchten te Zonhoven: Termolen, Halveweg en Terdonk. Als gevolg van lintbebouwing zijn ze zo goed als volledig aan elkaar gegroeid.
De Holsteen is een prehistorische zandsteen die gebruikt werd om voorwerpen te polijsten.
Geschiedenis
De naam Zonhoven werd oorspronkelijk geschreven als Sonuwe, waarbij Son een oudere benaming van de Roosterbeek zou zijn (en niet Zon zoals velen denken) en -uwe afgeleid is van het Middelnederlandse 'ouwe' wat alluviaal land (nabij de Roosterbeek) betekend.
De oudste sporen van menselijke aanwezigheid in Zonhoven stammen uit de prehistorie (zie foto hierboven, de Holsteen, een prehistorische 'tafel' om voorwerpen op te polijsten). Het ontstaan van de gemeente moet echter gesitueerd worden in de 7e eeuw, toen kleine landbouwnederzettingen tot de parochie Zonhoven samengevoegd werden. Tot het begin van de 20e eeuw was Zonhoven een uitgesproken boerendorp. De ontdekking van steenkool in Limburg zorgde ervoor dat Zonhoven een gemeente van mijnwerkers werd. Vanaf de jaren zeventig ontwikkelde Zonhoven zich tot een uitgesproken woongemeente, omsloten door een prachtige groengordel.
Bezienswaardigheden Zonhoven
De Sint-Quintinuskerk is een kerkgebouw in de Belgische gemeente Zonhoven. Het classicistische gebouw is opgetrokken in baksteen en dateert van 1785-1788. De kerktoren is gotisch en dateert van het einde van de 13e-begin 14e eeuw. Kerk en kerktoren zijn beschermd als monument.
De classicistische Sint-Quintinuskerk van 1785-1788 is een gebouw van baksteen en natuursteen, met drie beuken, een halfrond afgesloten koor en een dakruiter. In de monumentale voorgevel, die sinds 1949 beschermd is, staat in een rondbogige nis een Sint-Quintinusbeeld. Het chronogram op het beeld vermeldt het jaartal 1788. Boven de deur is het wapenschild van Augustina van Hamme afgebeeld. Zij was abdis van Herkenrode van 1772 tot 1790. Aan de westkant is de herk verbonden met de lage, gotische toren uit de 1e helft van de 15e eeuw. In de sinds 1949 beschermde toren staat een romaanse kalkstenen doopvont. Het classicistische interieur heeft een doorlopend entablement, kruisribgewelven en bovenlichten. Het stucwerk is van het einde van de 18e eeuw. Het hoofdaltaar en de twee biechtstoelen zijn 18e-eeuws. In 1761-1763 bouwde Willem Robustelly het orgel voor de cisterciënzerabdij Val-Saint-Lambert. Vermoedelijk bracht Luikenaar Arnold Graindorge het in 1820 naar Zonhoven. Sint-Anna te drieën is een beeld van het einde van de 15e eeuw. De gotische wijwatersteen van kalksteen dateert van 1526. De elektronische beiaard met 37 klokken in de dakruiter is in gebruik sinds 1994. In de kerktoren hangen een Mariaklok van 1443, een Sint-Quintinusklok van Jan Waghevens, van 1552, en een klok van 1612.
Het classicistische oud-gemeentehuis van 1787-1788 is een alleenstaand breed huis van het type dubbelhuis. Het huis heeft een dubbele bordestrap en een driehoekig fronton met reliëfversiering: een vergulde zon en het jaartal 1788. De gevel is sinds 1949 beschermd. Sinds 1983 zijn de kerk het gemeentehuis in hun geheel beschermd. Een bezoekerscentrum, een infokantoor, een tentoonstellingsruimte en een heemkundig archief vinden er onderdak.
Op de grens van Zonhoven en Hasselt staat deze paalsteen die symbool staat voor de vroegere "grensconflicten" tussen beide gemeenten.
De kalkstenen paalsteen achter de kerk en het oude gemeentehuis gaf vroeger de grens met Hasselt aan. Hij is sinds 1938 beschermd. In 1666 liet de prins-bisschop van Luik de steen plaatsen op de scheiding tussen Hasselt, Zonhoven en Kuringen, samen met nog twee andere stenen. Zo eindigde een lange betwisting tussen Zonhoven en Hasselt over het gebruik van heide en woeste gronden. Een tweede paalsteen kwam in 1956 in het Openluchtmuseum van Bokrijk terecht. Een derde exemplaar staat op zijn originele plaats aan de Paalsteenstraat (foto hierboven).
Op hetzelfde plein achter de kerk staat ook een smeedijzeren torenkruis uit de 16e eeuw, en een stenen zoenkruis van omstreeks 1579. Architect Stevens van Hasselt tekende de plannen van het moderne gemeentehuis van 1970-1972. Achter het nieuwe gemeentehuis werd in 1999 een grote Evenementenhal gebouwd. Aan het Kerkplein staat een gedenkplaat van 1938, ontworpen door Evarist Opzommer van Mechelen, ter nagedachtenis van priester-dichter Jacob Lenaerts (Zonhoven 1862 - Landen 1913). De Zonhovense priester Pieter Daniëls kreeg in 1955 een gedenkteken op de hoek van de Houthalenseweg en de Kleine Hemmenweg. Het is een creatie van beeldhouwer Alois Van Gool. Pieter Daniëls werd in 1799 door Franse soldaten neergeschoten.
Het huis De Franse Kroon is een classicistisch gebouw in de Belgische gemeente Zonhoven. In 1833 werd hier het Verdrag van Zonhoven tussen België en Nederland ondertekend. Het huis is een beschermd monument.
Aan de andere kant van de Dorpsstraat staat de Franse Kroon, een alleenstaand classicistisch breed huis van het type dubbelhuis. Het dateert uit de 18e eeuw en het is sinds 1985 beschermd. De huizen nrs. 23 en 40 in dezelfde straat zijn van hetzelfde type en zijn ook sinds 1985 beschermd.
De Kapel van de Heuven is een 18e-eeuwse kapel in de Belgische gemeente Zonhoven. Het is de enige achthoekige kapel in de provincie Limburg. De kapel, die toegewijd is aan Onze-Lieve-Vrouw, is beschermd als monument terwijl de omgeving ervan beschermd is als dorpsgezicht.
Aan de Heuvenstraat staat de Onze-Lieve-Vrouwekapel van de Heuven uit 1790. Het is een witgekalkte bakstenen kapel op een achthoekige plattegrond. De kapel en het Kapelhof zijn sinds 1978 beschermd. Het landhuis van wijlen dr. Peeters aan de Houthalenseweg was in 1944-1945 vier maanden het hoofdkwartier van veldmaarschalk Montgomery.
Deze gotische kapel in baksteen en natuursteen staat in het gehucht Ten Eikenen. Ze werd in drie of vier fasen gebouwd tussen einde 15de en midden 16de eeuw, rond 1900 uitgebreid met een zijportaal en in 1980-1981 gerestaureerd.
Ten noorden van de dorpskom, aan de Ten Eikenenweg, werd in 1980-1981 de gotische kapel Onze-Lieve-Vrouw van Ten Eikenen gerestaureerd. Tijdens de restauratie werden funderingen van voor 1300 gevonden. Het rondbogige raam in het koor zou een restant zijn van een romaans kapelletje. De rest van het koor en de eerste uitbreiding met de speklagen zouden van 1483 dagtekenen, de beuk van 1510. De kapel is een ruim eenbeukig bedehuis van baksteen met natuurstenen sierelementen. Vooral in de 16e en 17e eeuw was de kapel een bekend bedevaartsoord, waar mensen genezing kwamen afsmeken bij Onze-Lieve-Vrouw Troosteres der Bedrukten. In 1974 werd het oorspronkelijke Mechelse mirakelbeeldje gestolen. Op basis van een foto heeft de Oostenrijke Karl Wasle in 1975 een kopie van het 16e-eeuwse beeld gemaakt. De kapel en haar omgeving zijn sinds 1971 beschermd als monument en als landschap.
De 19e-eeuwse watermolen op de Roosterbeek werd gerestaureerd, samen met een woonhuis en dwarsschuur aan de Korenmolenweg. Op diezelfde Roosterbeek, aan de Oppelsenweg, staat een bakstenen watermolen van het begin van de 20e eeuw. In 1952 werd het waterrad van de molen vervangen door een turbine. De prachtige particuliere tuinen geven een nieuw gezicht aan de buitenwijken. Sporadische houtwallen en vakwerkhoeves herinneren aan het landbouwverleden.
Naast de Sint-Quintinusparochie heeft Zonhoven drie kerkdorpen. De Sint-Jozefskerk van Halveweg uit 1937-1938 brandde in 1968 af en werd in 1971 vervangen door een nieuwe kerk, ontworpen door architect P. Stevens van Hasselt. Architect Ceelen van Helchteren ontwierp voor het gehucht Termolen de kerk Onze-Lieve-Vrouw der Armen, van 1950. Architect P. Baeten tekende de Sint-Elooiskerk van 1965-1970 op Terdonk, met een kruisweg van Genkenaar Jos Meuwis, die dateert van 1964. In de wijk Termolen bouwde architect Roger Wilkenhuysen in 1972 een modern gemeentelijk cultureel centrum dat tot het gemeenschapscentrum Tentakel omgedoopt werd.
Op het grondgebied van Zonhoven werden veel prehistorische werktuigen gevonden. Vooral de Holsteen (zie foto helemaal bovenaan), een verzamelnaam voor acht reusachtige silicumhoudende zandstenen, die ter plaatse ontstaan zijn, verdient in dit opzicht speciale aandacht. In het neolithicum werd de meest noordelijk gelegen steen gebruikt om stenen bijlen en beitels te polijsten. Deze steen is 13 m lang, 10 m breed en 2,5 m dik. Hij vertoont talrijke groeven van verschillende lengte, breedte en diepte. De meeste zijn 15 cm tot 20 cm lang. Het is de enige vaste prehistorische polijststeen in het Vlaamse land. De Holsteen is beschermd als landschap sinds 1967.
de Vrankenschans is een 17e-eeuwse verdediging. Hiervan zijn de aarden wal en het omliggende grachtensysteem bewaard gebleven en beschermd sinds 1981.
Verschillende gehuchten kregen in de 17e-18e eeuw een verdedigingswerk. Enkel de Vrankenschans (of Donkseschans) is nog goed herkenbaar. De aarden wal en de omringende gracht zijn met de omgeving sinds 1981 beschermd als landschap en als dorpsgezicht.
Een uniek waterrijk gebied omgeeft de Zonhovense woonkernen. Het gebied omvat 1175 vijvers met een oppervlakte van van 700 ha, waarvan de helft op Zonhovens grondgebied ligt. Dit gebied kreeg de toepasselijke naam de Wijers. Wijer is een oude benaming voor een kweekvijver. In de van oudsher moerassige streek hebben Zonhovense viskwekers sinds 1865 talrijke visvijvers aangelegd. De Wijers is zowat de 'kraamkliniek' voor vissoorten die nergens anders in Vlaanderen nog voorkomen.
De Teut is een natuurgebied in de Belgische gemeente Zonhoven. Het natuurgebied ligt ten zuiden van de E314 en vormt een eenheid met het natuurgebied Ten Haagdoornheide in Houthalen-Helchteren dat ten noorden van de snelweg ligt. Samen vormen ze een heidegebied van ongeveer 2000 hectare, het grootste in Midden-Limburg. Ook de Molenheide behoort sinds 2006 tot de Teut. De naam van het natuurgebied is afgeleid van de benaming van kooplieden of ambachtslieden die men teuten noemde. De Teut toont de heidevelden zoals ze in het eerste deel van de 20e eeuw een groot deel van Belgisch-Limburg bedekten.
Het reservaat De Teut werd in 1976 opericht en in 2006 uitgebreid met het voormalige militair domein Molenheide. Het omvat meer dan 600 ha droge, vochtige en natte heide, vennen, naaldbossen en beekbossen. Het gebied ligt op de rand van het Kempisch plateau, dat door de valleien van de Roosterbeek en de Laambeek doorsneden wordt. Dit levert een zeer gevarieerde plantengroei en prachtige panorama's op. Het reservaat De Platwijers beslaat 101 ha en werd opgericht in 1976. Het bestaat hoofdzakelijk uit viskweekvijvers en weilanden. Het is een geschikte pleister- en broedplaats voor talrijke watervogels. De Teut en De Platwijers zijn vrij toegankelijk op de aangeduide wandelpaden. Het 4 ha grote reservaat Het Welleke werd opgericht in 1981 en in datzelfde jaar als landschap beschermd. Het is een typisch weidelandschap, eigen aan de Lage Kempen. Binnen het reservaat ligt de Wellekevijver met een brede, verlande zone. De vegetatie in het reservaat is kenmerkend voor een vochtig, voedselrijk en zuur milieu. Het gebied is niet toegankelijk. Het Agentschap voor Natuur en Bos beheert de drie reservaten De Teut, De Platwijers en Het Welleke.
De vrije reservaten Ter Donk, 100 ha groot, en de Wijvenheide, van 160 ha, zijn van ornitologisch belang en staan onder toezicht van Natuurpunt. De stichting Limburgs Landschap beheert in Zonhoven twee privéreservaten: Kolveren, 27 ha en Slangenbeekbron, 13 ha. Kolveren herbergt talrijke hooilanden met houtwallen, die kenmerkend zijn voor de oude Kempische beekdalen. Slangenbeekbron is sinds 1984 beschermd. Het vormt met Ballewijers en Wellekevijver een waterrijk gebied in de vallei van de Slangenbeek, een bijrivier van de Demer. Het reservaat is overwegend moerassig gebied, met typische fauna en moerasvegetatie tussen enkele vijvers. De Holsteenweg en de weg van Zonhoven naar Genk bieden een goede uitkijk op het reservaat, dat bezocht kan worden.
Dit moet je gezien hebben
