Borstbeeld van keizer Diocletianus.

14 oktober 2020

Het Keizerrijk onder Diocletianus (284 tot 305 n.C.)

Gaius Aurelius Valerius Diocletianus (geboren als Diocles) (ca. 22 december 242 - 3 december 316) was een Romeins keizer van 20 november 284 tot 1 mei 305. Gedurende zijn leven was hij liefst acht keer consul geworden. Deze keizer is vooral bekend om zijn buitengewone organisatorische talenten en tijdens zijn keizerschap werden veel aspecten van het Romeinse Rijk vernieuwd of gereorganiseerd, en dit op 3 grote vlakken:

• Monetair vlak: met zijn edictum de pretiis rerum venalium, waarbij de maximumprijs voor bepaalde goederen en diensten in het Romeinse Rijk werd vastgesteld. Bovendien voerde hij een nieuwe munt in, om de inflatie tegen te gaan, en maakte hij de beroepen erfelijk.
• Militair vlak: het leger werd opgedeeld in een veldleger en grenstroepen. Het veldleger of de zogenaamde comitatenses was een mobiele strijdmacht, die bij een mogelijk gevaar onmiddellijk en snel kon uitrukken. De grenstroepen waren gekazerneerd in de forten aan de limes. Het hele legioen, dat zo'n 600.000 man sterk was, bestond grotendeels uit barbaren.
• Administratief vlak: het bestuursorgaan en de belastingen werden herzien, hetgeen een gevolg was van de monetaire en militaire hervormingen.

Geboren als een Illyriër van lage stand (hij was de zoon van een vrijgelaten slaaf), klom hij van gewoon soldaat tot praefectus (stadhouder) op in Moesia. Begin 284 werd hij commandant van de Praetoriaanse wacht onder keizer Numerianus, waar hij een krachtig bestuur vestigt. Nadat Numerianus was vermoord in november 284 door de schoonvader van Diocles, Arrius Asper, kreeg hij de opdracht om de moordenaar ter dood te brengen. Op 20 november 284 werd hij door het leger gekozen om de overleden keizer Numerianus te vervangen en na de moord op diens broer Carinus in juli 285, werd hij alleenheerser van het Romeinse Rijk.

Diocletianus achtte het systeem van de Romeinse imperiale overheid niet opgewassen tegen interne conflicten en militaire dreigingen op twee fronten. Hij gaf zijn generaal Maximianus de titel van Caesar, wat de traditionele manier was voor een keizer (Augustus) om een opvolger aan te duiden. Toch gaf hij Maximianus ook nog de titel van Augustus en deelden ze de macht: Diocletianus in het oosten en Maximianus in het westen.

Het paleis van Diocletianus in Split (Kroatië).

De twee keizers verhieven Milaan en Nicomedia tot twee aparte hoofdsteden (aangezien Rome te ver verwijderd was van de plaatsen waar het lot van het rijk beslist zou worden), wat de invloed van de Senaat in Rome sterk verminderde. Diocletianus heeft veel economische en militaire hervormingen doorgevoerd, die met name het bestaan van het Oost-Romeinse rijk aanzienlijk verlengd hebben. (Het Oost-Romeinse Rijk heeft sedert de val van het West-Romeinse Rijk in 476 nog vrijwel 1000 jaar bestaan, tot de val van Constantinopel in 1453).

In 292 wezen Diocletianus en Maximianus ieder een Caesar aan, respectievelijk Galerius en Constantius Chlorus. Deze waren echter niet alleen opvolgers - beiden kregen autoriteit over ongeveer een kwart van het rijk. Deze regeringsvorm noemt men de tetrarchie, vier heersers. Per saldo nam ieder van de vier heersers een deel van het immense rijk voor zijn rekening.

Op 1 maart 305 kondigde Diocletianus aan dat de twee caesars hen op 1 mei 305 zouden opvolgen en dat hijzelf en Maximianus zouden aftreden. De twee nieuwe keizers zouden opnieuw twee caesars moeten benoemen. Na de ceremonies en toen alles geregeld was trok Diocletianus zich terug in zijn paleis in zijn geboortestreek Spalatum (het huidige Split - zie afbeelding hierboven) aan de Adriatische Zee en wijdde de rest van zijn leven vooral aan tuinieren. Hij was de enige Romeinse keizer die het keizerschap vrijwillig opgaf. Hij moest echter wel meemaken dat de tetrarchie geen lang leven beschoren bleek en weer vervangen werd door een eenhoofdige leiding.